De conferentie over de geschiedenis van de regio Diyarbakir, afgelopen november in Diyarbakir, kwam ten einde. Het laatste woord was aan Rakel Dink, de weduwe van Hrant. De Hrant Dink Stichting was één van de organisatoren van de conferentie. Ze kwam naar voren, en waar iedereen een toespraak verwachtte, begon ze te zingen. Een Koerdisch lied. Ze klonk zo kwetsbaar. Dat lied, gezongen door deze Armeense vrouw die opgroeide in een Koerdische samenleving, bracht de woelige geschiedenis van de regio terug tot hartverscheurend menselijke proporties. Veel mensen konden hun tranen niet bedwingen.
Het levensverhaal van Rakel Dink, geboren Yaghbasan, is opmerkelijk. Ze werd geboren in een dorp in Zuidoost-Turkije, als dochter van de leider van een Armeense stam, de Ermeni Varto stam. Verschillende families van die stam wisten te ontsnappen aan de genocide in 1915 en vestigden zich in de Cudi-bergen, in de tegenwoordige provincie Sirnak. Daar leefden ze vijfentwintig jaar lang geïsoleerd van de buitenwereld.
Toen ze uiteindelijk contact zochten met de samenleving, kwamen ze erachter dat het land waar ze zo lang op hadden geleefd, nu alleen werd bewoond door Koerden. Ze assimileerden deels met de Koerden: na een tijd spraken ze bijvoorbeeld beter Koerdisch dan Armeens, en ze droegen traditionele Koerdische kleding. Tegelijkertijd hielden ze hun eigen identiteit in stand: er waren geen interculturele huwelijken en van het christelijk geloof werd geen afstand gedaan. In die samenleving werd Rakel geboren, in 1959. Haar vader stuurde haar naar Istanbul toen ze negen jaar was, om Armeens onderwijs te volgen – ze was het eerste kind dat de grond van de stam verliet.
In Istanbul leefde Rakel in een Armeens weeshuis. Daar werd ze weer helemaal Armeens, in plaats van een Koerdisch sprekende Armeense. En daar ontmoette ze ook Hrant. Ze groeiden samen op, en trouwden – haar vader verzette zich een tijd tegen het huwelijk, omdat Hrant geen lid was van de stam. Ze kregen drie kinderen.
Zichtbaarder
Rakel is de enige van de Ermeni Varto stam die nog in Turkije woont. Niet lang nadat zij naar Istanbul vertrok, kwam de hele groep naar Istanbul, en zo’n dertig jaar geleden, toen het klimaat in Turkije tegen Armeniërs verder verhardde, week de stam uit naar België. Vandaag precies vijf jaar geleden werd Rakel weduwe.
Voordat haar man werd vermoord, trad Rakel nauwelijks op de voorgrond. Ze stond achter haar man. Nu dwingen de omstandigheden haar zichtbaarder te worden. Ze sprak duizenden en duizenden mensen toe tijdens de begrafenis van Hrant, en daarna hield ze vaker toespraken. Publiek, maar ook op conferenties en in de rechtszaal (lees daarvan hier een voorbeeld). Voor elke zitting van de rechtbank organiseerde de groep ‘Vrienden van Hrant Dink’ een bijeenkomst bij de rechtbank om gerechtigheid te eisen, en daar was Rakel altijd bij. Het deed me steeds pijn daar de foto’s van te zien. Haar gezicht zo gekweld. En kijk dan eens naar dit plaatje, van toen Hrant nog leefde.
Ik zou Rakel willen vragen of ze zich eenzaam voelt. Ze is gescheiden van haar stam en haar familie door de manier waarop Turkije, haar vaderland, de Armeniërs heeft behandeld. Haar echtgenoot is om dezelfde reden vermoord. De rechtszaak tegen de moordenaars en opdrachtgevers heeft niet tot gerechtigheid geleid, alweer om dezelfde reden. Rakel krijgt enorm veel steun van een heleboel mensen, en ook vandaag in de mars om haar man te herdenken en gerechtigheid te eisen liepen er tienduizenden met haar mee. Geeft dat haar zoveel kracht dat ze zich niet alleen voelt? Of zou ze zichzelf hoe dan ook niet als eenzaam omschrijven, omdat ze in zo’n sterke traditie staat en is opgegroeid in zo’n hecht familie- en stamverband? Ze is een erg religieuze vrouw: in welke mate heeft haar geloof haar geholpen in haar leven, en is ze ooit, al is het maar voor een seconde, haar geloof in God kwijtgeraakt?
Identiteit
Rakel Dink staat bovenaan het lijstje van mensen in Turkije die ik graag zou willen interviewen. Maar ze geeft geen interviews. Niet totdat de rechtszaak tegen de moordenaars van haar man voorbij is. De zaak kwam deze week tot een eind. Maar het vonnis ontkent wat iedereen weet: de staat zat erachter, en de moord is geïnspireerd door de staatsideologie die niemand accepteert die niet past in de ene identiteit die er in Turkije officieel beschikbaar is: die van (soennitische) moslim en Turk.
De advocaten van de familie Dink zijn vastbesloten zich niet bij het vonnis neer te leggen en alle juridische wegen te bewandelen om de waarheid boven tafel te krijgen en de schuldigen gestraft te zien. Ik vraag me af hoeveel jaar dat nog gaat duren. En wat de uitkomst zal zijn, en of en hoe Turkije erdoor zal worden gevormd. En zal Rakel ooit het gevoel krijgen dat er gerechtigheid gevonden is? Voor haar man en voor haarzelf, voor haar gemeenschap en voor het land waarvan ook zij een dochter is? Voor nu blijven die vragen ongesteld en onbeantwoord. Ik wens Rakel alle kracht die ze nodig heeft.
Rakel Dink is een geweldige, krachtige vrouw.. Ik heb het geluk gehad dat ik haar dit jaar in Amsterdam heb mogen zien en horen spreken tijdens een herdenking van Hrant Dink georganiseerd door HTIB.