Ik herinner me een bezoek aan Anitkabir (Atatürks mausoleum in Ankara) met een vriend van me die een ware Atatürk-aanhanger is. Hij was wel erg enthousiast over het tripje, en ik vroeg hem waarom. Zijn antwoord: ‘Weet je, moslims gaan naar Mekka, kemalisten naar Anitkabir.’
Ik krijg het voorval niet uit mijn gedachten. Aanleiding: het nieuws dit weekend. In Istanbul werd een expositie over religie geopend van een (buitenlandse) kunstenaar en hij maakte een bord met daarop de symbolen van (in zijn ogen) vier religies: een christelijk kruis, een joodse davidster, een islamitische halve maan en het portret van Mustafa Kemal Atatürk, Turkije’s vader des vaderlands, dat het kemalisme representeerde. Een groep jongeren, leden van oppositiepartij CHP (opgericht door Atatürk) waren daar woedend om. Ze probeerden het bord met de symbolen (dat je hier kunt zien, de tekst betekent ‘aanbiddingszone’) te vernielen en gingen behoorlijk tekeer.
Mensen die zichzelf ‘kemalist’ noemen, raken doorgaans behoorlijk van de kook als je suggereert dat ze hun liefde voor Atatürk beleiden als ware het een religie. Atatürk legde de basis voor de manier waarop in Turkije staat en religie gescheiden worden, en dan suggereren dat je je ten opzichte van hem als een gelovige gedraagt, is niet acceptabel. Maar toch, of je het wilt of niet, er zijn wel degelijk overeenkomsten tussen religie en trouw kemalisme. Ik noem er een paar.
Op weg van mijn huis naar de haven van Üsküdar zit een boekhandel. Er werken vrouwen met hoofddoek, ze verkopen religieuze boeken maar ook boeken over de vader des vaderlands. Toen ik de boekwinkel eens passeerde met een Atatürk-aanhanger en hem wees op de boeken over Atatürk in de etalage, reageerde hij fel: ‘Deze mensen verkopen boeken over Atatürk, maar dat is maar buitenkant, denk maar niet dat zij echt van Atatürk houden.’
Waar kennen we die manier van denken van? Van religies. Degenen die zichzelf als de ware volgers van het juiste pad beschouwen, nemen gelovigen met een andere interpretatie niet serieus. Als je voor abortus bent, kun je nooit een echte christen zijn. Als je graag een glas raki drinkt, ben je geen echte moslim. En in lijn daarmee: als je een hoofddoek draagt, kun je nooit een Atatürk-aanhanger zijn.
Nog een voorbeeld: de wet. Het is verboden om Atatürk en zijn gedachtegoed te beledigen. Doe je dat wel – en ‘beledigen’ is een breed begrip – dan kun je daadwerkelijk veroordeeld worden. De wet wordt niet slechts gebruikt voor zeer extreme situaties, nee, hij wordt vaak ingezet in zaken tegen bijvoorbeeld schrijvers en wetenschappers, en zelfs tegen gewone burgers. Vergelijkbaar, volgens mij, met wetten in verschillende christelijke en islamitische landen waar ‘blasfemie’ verboden is.
Voorbeelden zat, dus ik doe er nog eentje. Vorig jaar overleed Turkan Saylan. Zij – een wetenschapster – heeft zich decennia lang ingezet voor onderwijs voor meisjes. En toen ze overleed zag ik een website met een in memoriam waar ik nu heel graag een linkje naar zou geven, maar ik kan de site niet meer vinden. Hoe dan ook, ik was destijds verbaasd over de manier waarop over Saylans inspiratiebronnen werd geschreven. Haar grootste inspiratie was Atatürk. Niet zo gek natuurlijk, als je bedenkt dat hij ervoor zorgde dat onderwijs voor zowel jongens als meisjes verplicht werd. Het intrigerende was dat er over Atatürk werd gesproken met de termen Hij, Hem en Zijn, met hoofdletters dus. Over slechts één soort leider wordt gesproken door Hij, Hem en Zijn te gebruiken. Allah, God, Jaweh, Jezus, Mohammed, kortom: goden en profeten.
Nog één voorbeeld dan? Oké, terug naar Anitkabir. Daar ligt een gastenboek. De laatste keer dat ik er was (en dat was mijn derde keer) heb ik eens goed gekeken wat daar allemaal instond. Met name de schrijfsels van kinderen, die het mausoleum met school bezoeken, vielen me op. Veel kinderen schrijven bijvoorbeeld: ‘Ik hou van u Atatürk, ik weet dat u van boven op mij neerkijkt en ik beloof dat ik goed mijn best zal doen op school.’ Van boven op de mensheid neerkijken? Een oogje in het zijl houden en alles zien wat wij hier op aarde doen? Wie worden er vaak gebruikt als drukmiddel om kinderen op het rechte pad te houden? Goden en profeten.
Ik zag nog iets anders bij Anitkabir. Een uitspraak van Atatürk zelf, die ik parafraseer: Het gaat niet om mij, ik zal sterven maar Turkije zal blijven bestaan. Precies dat maakt het in mijn ogen zo treurig dat sommige Turken het kemalisme tot een religie maken. Je kunt Atatürk bewonderen om zijn grote moed, zijn modernisme, zijn waarde voor vrouwenrechten. Maar zou het niet juist óók heel interessant zijn om zijn gedachtegoed wetenschappelijk te benaderen? Te analyseren wat nog van toepassing is in deze tijd, bijna honderd jaar na de stichting van Turkije, en wat niet meer opgaat omdat de tijden nu eenmaal veranderd zijn?
Volgens mij zou dat alleen maar helpen bij het levend houden van de betekenis van Atatürk voor dit land. Nu zijn mensen het oneens in zijn naam, ze raken van elkaar verwijderd in zijn naam, maken ruzie in zijn naam en worden soms zelfs gewelddadig in zijn naam. Breng Atatürk terug tot menselijke proporties – want dat is wat hij was, een mens. Naar mijn bescheiden mening zal dat alleen maar bijdragen aan de eenheid van het land dat hij stichtte.
Super !
U kunt beter over islam studeren. Wat is islam?
waarom kan de demokratie niet gekombineerd worden met islam?
waarom Turkije heeft iets meer demokratie dan andere islamitische landen?
Kemalism is geen religie. M.Kemal was zelf ook islam.
je moet provacateur zijn om Kemalism met andere goddiensten te vergelijken met een tentoonstelling… Denk maar waarom?
Probeer maar meer objectief zijn en niet met een bril van Nederland te kijken.
Groet uit Rotterdam
Orhan, ben het helemaal mee jou eens.